نقد وارزیابی این کتاب در “مرکزکانون افغانستانی های فنلند” با حضورعلاقه مندان مسائل افغانستان بشکل شفایی در دو جلسه تحلیل شد. ونیزخلاصه آن, درسایت “کانون” “مهاجر”و”گفتمان” در هفته گذشته نشر شد.اکنون در بخش پایانی بازخوانی این کتاب, درس های اموختنی از تجربه ناکام خلیل زاد ,ضمیمه  وبه دنبال “ارزیابی کتاب فرستاده” خدمت علاقه مندان مسایل افغانستان نشرمی گردد.

1. خلیل زاد پس از یازدهم سپتامبرکمک ها وحضوراقتصادی وسیاسی غرب را در افغانستان بگونه ای مدیریت کرد که تمام امکانات نظامی , سیاسی واقتصادی جهان ,برای تجدید حاکمیت قومی به مصرف رسید. حد اقل نصف همین مقدار کمکها, پس از جنگ جهانی دوم, اروپارا بازسازی نمود و”حیات مدرن” را درین قاره احیاء کرد.اما در افغانستان این کمکها با مدیریت ورهبری سیاسی خلیل زاد, افراطی گری, اندیشه طالبانی وتمامیت خواهی قومی را تشدید نمود.افغانستان را در آستانه ای تجزیه قراداده است.هیچ گاهی در تاریخ افغانستان “حکومت پشتونها”, به این اندازه مورد نفرت ملیتها واقوام منطقه قرارنداشته است. در تاریخ افغانستان, منطقه ودر عصر ما, به این اندازه قوم وملیتی که حد اقل 300 سال در یک کشور به تنهای حکم رانده است از نظر فرهنگی, اجتماعی, مدنی, سیاسی وصلاحیت های همزیستکی , ضعیف وقابل ترحم نبوده ونیست.پشتون ها ملت بزرگ است باید در کنار اقوام دیگرافغانستان, بر ضد سیاست مداران که از نام پشتون ها ستم , خرابی وویرانی می افریند ایستادگی نمایند. افراطی گری وداعش پروری, جامعه پشتون را که با ملیونها نفوذ در پاکستان وافغانستان قراردارند, برای همیشه اسیر؛ جنگ, فقر, بد بختی , ادم فروشی, زن ستیزی, در موقعیت دانش ستیزی و وسیله مداخله پاکستان قرار می دهند.

نزدیک به 300 سال فرصت های طلای برای آبادی افغانستان را حکومت پشتون ها پاسخ نداده بود که اکنون باید بزرگترین فرصت تاریخی را, که جهان برای افغانستان خلق کرده بود, باید حکومت های قومی در افغانستان پاسخ بدهند.

2. برای احیاء وعظمت سیاسی یک مردم, درقرن 21؛ فرهنگ ,سیاست مدارا , تساهل , صلاحیت های علمی , شایستگی وظرفیت های سیاسی نیاز است. وسیله های افراطی مثل طالبان وداعش, یک قوم را منزوی ودر اذهان نابود می سازد. درحالیکه هنوز هم متاسفانه خلیل زاد وبرخی هم تباران سیاسی او, بر وسیله ای نوع دوم, پای می فشارند.

3.در کتاب فرستاده ؛سران اقوام, تاجیک ها, ازبکها وهزاره ها؛ متهم اصلی معامله و قربانی خواست های ملی ملیتهای افغانستان, در ایجاد حکومت عادلانه, ملی وغیر متمرکز می باشد.

4. درین کتاب نقش اصلی زمینه سازی حکومت قومی را, سران شورای نظار که تکه داران ,اصلی تاجیکها, هزاره ها وازبک ها بودند, به عهده دارند. از “جلسه بن” گرفته تا اختصاص دادن اکثریت وزارت های کلیدی به یک ولسوالی ویا قوم خاص. این سیاست اساس بی اعتمادی وزمینه ای تهاجم تباری وسیاست قومی خلیل زاد هارا فراهم نمود.
5. اشتباهات دوستم برای خلق ازبک غیر قابل جبران است. اگر این امکانات بزرگ مثل حمایت ترکیه, ازبکستان وموقعیت سمت شمال در همسایگی چندین کشور اسیاسی میانه , حمایت بی نذیر ازبک ها در اختیار یک جریان هوشمند سیاسی می بود؛ اکنون حل مسئله ای ملی به این بن بست کلان, گیر نمی ماند. اما یک چیز, این مرد جنگی وکاملا غیر سیاسی را, قابل تمجید ساخته است وآن این که مثل رهبران ذلت پذیر هزاره, از موضع ضعیف در قبال حکومت تمامیت خواه, ظاهر نشده است. بنا بر روایت کتاب” فرستاده”دوستم تا آخربه یک شکل در برابر تهدید های خلیل زاد ایستادگی می کند.
6. رهبران سیاسی هزاره مثل محقق وخلیلی , با وجود حمایت مردم فداکار, پرتلاش ونسل آگاه, همیشه باعث سرافگندگی این مردم شده است.در کتاب فرستاده این ها بی هیچ مزدی ومعامله ای وسیله ای خلیل زاد, کرزی واشرف غنی؛ قرارگرفته است.این ها درست به همان شکل که در سالهای جهاد بی هیچ مزدی ومعامله ای وبی هیچ حمایت اقتصادی ونظامی در زیر” لوای ولایت فقیه” سینه می زدند وهزاره ها را در منطقه وکشور منزوی ساختند؛ پس از یازدهم سپتامبر,در قبال امریکای ها وقوم گرایان حاکم, در افغانستان بدون توقع وتعامل مناسب وخردمندانه تسلیم شدند.
7. در سیاست افغانستان ود رهرجای دیگرجهان, بدون تشکل سیاسی مسئولیت پذیر,هیچ کسی نمی تواند به تنهای کار اجتماعی وسیاسی نماید وتامین حق مردم نماید.سیاست گران کنونی درافغانستان, نسل بر خواسته از جنگ, به هیچ جای نمی رسد؛ تازمان که وسیله مناسب برای تاثیر گذاری ایجاد نکند. به همین دلیل خلیل زاد ,هر کدام از سیاست گران کلیدی را, با وجود اینکه اعتماد بی نذیر مردم را پشت سرخود داشتند؛ اما چون تشکل قانونمند, سیاسی و مسئولیت پذیر نداشتند, بسادگی آنهارا ,رو در روی هم قرار دادند, در میان شان رقابت ایجاد نمودند, خریدند ووسیله سیاست های قومی قرار دادند. کتاب فرستاده خلیل زاد تجربه سیاسی آموختنی ودرس های مهم برای سیاست گران, در افغانستان دارد.

محمد رفیق رجاء